१. पृष्ठभूमि
शिक्षा जीवनको मेरुदण्ड हो भनिन्छ। शिक्षा नभएकाले अज्ञान, गरिबी र पराधीनतामा जीवन गुजार्नु परेको ऐतिहासिक सन्दर्भ हामीलाई थाहा छ। तर आज संसारको जुनसुकै कुनामा हेरौँ, शिक्षा र विशेषतः उच्च शिक्षा प्राप्त गर्नु समाजमा प्रतिष्ठा, रोजगारी र आत्म विकासको पहिलो शर्त मानिन्छ। उच्च शिक्षाले मानिसलाई न केवल ज्ञान दिन्छ, तर जीवनलाई दिशा, चेतनालाई दृढता र समाजलाई सेवा गर्ने प्रेरणा पनि दिनु पर्छ।
तर विडम्बना के छ भने, हाम्रो समाजमा उच्च शिक्षामा प्रवेश गर्ने धेरैजसो विद्यार्थीहरु अपेक्षित बाटोमा अघि बढ्दैनन्। कतिपय त पढाई अधूरै छाड्छन्, कतिपयले तल्लो स्तरमा असन्तुष्टि भोग्छन्, कतिपयले बेरोजगारीको पीडा सहन्छन्, र कतिपय त अर्कै मोहमा फसेर आफ्नो जीवन नै बर्बाद गर्छन्। यहाँ प्रश्न उठ्छ-उच्च शिक्षासम्म पुगेका विद्यार्थी किन बाटो बिराउँछन्?
यस प्रश्नको जवाफ खोज्दा हामीले सामाजिक संरचना, शैक्षिक प्रणाली, व्यक्तिगत रुचि–क्षमता र सांस्कृतिक दबाब सबैलाई समग्रमा विचार गर्नु पर्छ।
२. बाटो बिराउने कारणहरु
२.१. विषय छनोटमा असावधानी
उच्च शिक्षामा प्रवेश गर्दा विद्यार्थीको पहिलो चुनौती हुन्छ-कुन विषय रोज्ने ? तर धेरै विद्यार्थीले यस प्रश्नलाई गम्भीरतापूर्वक लिँदैनन्। धेरैले साथीको पछि लागेर, समाज वा परिवारको दबाबमा, वा केवल ‘लोकप्रिय’ विषय छानेर उच्च शिक्षामा प्रवेश गर्छन्।
उदाहरणका लागि, कसैले विज्ञानमा खासै रुचि नभए पनि “भविष्य राम्रो हुन्छ” भन्ने सोचले इन्जिनियरिङ रोज्छ। तर अध्ययन सुरु गरे पछि कठिनाई, अरु भन्दा पछाडि परिने डर र रुचि नजाग्दा उनीहरु निराश हुन्छन्। यसरी विषय छान्दा गरिएको असावधानी जीवनमा अन्योल ल्याउने पहिलो कारण बन्छ।
२.२. क्षमता र विषयबीचको असमानता
मानिसको क्षमता फरक हुन्छ। कसैलाई भाषामा रुचि हुन्छ, कसैलाई गणितमा, कसैलाई कला वा संगीतमा। तर हाम्रो समाजमा अझै पनि डाक्टर, इन्जिनियर, वकिल वा शिक्षक मात्र ठूलो मानिन्छ। अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई आफ्नो चाहना अनुसार विषय रोज्न लगाउँछन्।
जब विद्यार्थीलाई आफ्नो क्षमता विपरीत विषय पढ्न बाध्य पारिन्छ, उनीहरु बीचमै थाक्छन्। परीक्षा दिन कठिन हुन्छ, असफलता भोग्छन्, र जीवन प्रतिको भरोसा नै हराउँछन्।
२.३. जानकारीको अभाव
उच्च शिक्षा सुरु गर्दा धेरै विद्यार्थीलाई थाहा हुँदैन-यो विषय पढे पछि भविष्यमा के गर्न सकिन्छ? उदाहरणका लागि, अर्थशास्त्र पढे पछि केवल बैंकमा जागिर पाउने सोच हुन्छ, तर नीति निर्माण, अनुसन्धान, शिक्षण वा स्वतन्त्र उद्यममा पनि सम्भावना छ भन्ने जानकारी हुँदैन।
जानकारी नभएकै कारणले विद्यार्थीले पढेको विषयलाई बेकार ठान्छन्, बेरोजगार भएपछि निराश हुन्छन् र गलत बाटो रोज्छन्।
२.४. साथीको लहैलहै
विद्यार्थी जीवनको एउटा ठूलो समस्या हो-लहैलहै। “साथीले म्यानेजमेन्ट पढ्छ, म पनि त्यही पढ्छु”, “साथी विदेश गयो, म पनि जान्छु”, “साथीले सोचेको बाटो नै मेरो हो” भन्ने सोचले धेरैलाई मार्ग विहीन बनाउँछ।
लहैलहैमा लागेर विषय छान्दा आफैंलाई मन नपर्ने र क्षमता नहुने क्षेत्रमा फस्नु पर्छ। अन्ततः जीवनमा असन्तुष्टि मात्र बाँकी रहन्छ।
२.५ .भविष्य परामर्शको कमी
विद्यार्थी जीवनमा मार्ग दर्शन दिने गुरु वा परामर्शदाताको आवश्यक हुन्छ। तर हाम्रो शैक्षिक प्रणालीमा यो कुरा निकै कमजोर छ। विद्यालय-महाविद्यालयले केवल पाठ्यपुस्तक पढाउने मात्र गर्छन्, तर जीवनको बाटो देखाउने काम गर्दैनन्।
यदि विद्यार्थीलाई सुरुमा नै विषय छान्दा ‘यो पढे पछि के–के अवसर हुन्छ’ भनेर प्रष्ट बताईयो भने उनीहरुले सजिलै बाटो रोज्न सक्छन्।
२.६. समाज र परिवारको दबाब
“मेरो छोरो डाक्टर हुन्छ”, “मेरो छोरी इन्जिनियर हुन्छ” भन्ने अपेक्षा प्रायः नेपाली घर–घरमा पाईन्छ। यसरी अभिभावकले आफ्ना बच्चाको इच्छा भन्दा आफ्नै चाहना पूरा गर्न दबाब दिन्छन्।
विद्यार्थीले परिवारलाई खुसी राख्न त विषय रोज्छ, तर मनले नचाहेको कुरा पढ्दा ऊ भित्रै देखि हताश हुन्छ। यो हताशले नै जीवनलाई बर्बादी तर्फ धकेल्छ।
२.७. बेरोजगारी र अवसरको कमी
उच्च शिक्षा पाएर पनि रोजगारी पाउन गाह्रो हुँदा विद्यार्थी निराश हुन्छन्। बेरोजगार भएर डिग्री लिएर बस्नु पर्दा उनीहरु अन्योलमा पर्छन्। कतिपयले विदेशिने बाटो रोज्छन्, कतिपय गलत साथी-सङ्गत वा असामाजिक गतिविधिमा लाग्छन्।
२.८. नशा र विकृति
पढाईमा असफलता, बेरोजगारी वा मानसिक दबाबका कारण कतिपय विद्यार्थी मदिरा, लागू पदार्थ वा अन्य विकृतिमा फस्छन्। यसरी जीवन बर्बाद हुँदै जान्छ।
३. समाधानका उपायहरु
३.१. रुचि र क्षमताको पहिचान
विद्यार्थीले उच्च शिक्षा सुरु गर्नु अघि आफ्नै रुचि र क्षमता बुझ्नु पर्छ। आफू कुन क्षेत्रमा सहज छु? के गर्न मलाई रमाईलो लाग्छ? भविष्यमा कुन क्षेत्रमा योगदान गर्न सक्छु? यी प्रश्नहरुको जवाफ पाएको आधारमा विषय छान्नु पर्छ।
३.२. भविष्य परामर्शको व्यवस्था
विद्यालय र विश्वविद्यालय स्तरमै पेसा परामर्शदाता सेवा उपलब्ध हुनु पर्छ। विद्यार्थीलाई प्रत्येक विषयका सम्भावना, रोजगारीका अवसर र आवश्यक सीप बारे जानकारी दिनु पर्छ। यसरी विद्यार्थी अन्धकारमा होईन, उज्यालोमा विषय छान्छ।
३.३. व्यावहारिक शिक्षा प्रणाली
शिक्षाले केवल सैद्धान्तिक ज्ञान मात्र होईन, जीवनसँग जोडिने सीप पनि दिनु पर्छ। पेसागत अभ्यास, प्राविधिक तालिम, अनुसन्धान, उद्यमशीलताको अभ्यासले विद्यार्थीलाई भविष्य प्रति स्पष्ट बनाउँछ।
३.४. समाजको सोच परिवर्तन
हाम्रो समाजले केवल डाक्टर वा इन्जिनियरलाई मात्र सफल नठानी, हरेक पेशालाई समान सम्मान गर्नु पर्छ। कला, साहित्य, खेलकुद, अनुसन्धान, व्यवसाय-सबै क्षेत्रमा सफलता सम्भव छ भन्ने चेतना फैलाउनु पर्छ।
३.५. परिवारको सहयोगी भूमिका
अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई आफ्नो सपना थोपर्ने होईन, उनको रुचि अनुसार विषय रोज्न प्रोत्साहन दिनु पर्छ। सहयोग र विश्वासले मात्र विद्यार्थीलाई आत्मविश्वासी बनाउँछ।
३.६. नशा नियन्त्रण र स्वस्थ वातावरण
विद्यालय र परिवारले लागू पदार्थ, मदिरा र विकृतिबाट टाढा राख्ने वातावरण सिर्जना गर्नु पर्छ। खेलकुद, साहित्य, संगीत जस्ता सकारात्मक गतिविधिमा संलग्न गराउनु पर्छ।
३.७. रोजगार र उद्यमशीलताको अवसर
सरकार र समाजले उच्च शिक्षित युवाका लागि रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्नु पर्छ। केवल जागिर होईन, आफैं उद्यमी बन्ने वातावरण बनाई दिनु पर्छ। यसले बेरोजगारी र निराशालाई घटाउँछ।
४. निष्कर्ष
उच्च शिक्षा पाउनु जीवनको लक्ष्य होईन, यात्रा मात्र हो। तर यो यात्रा लक्ष्य विहीन भयो भने विद्यार्थी अन्योलमा पर्छन्। विषय छनोटमा असावधानी, क्षमता र रुचिको असन्तुलन, जानकारीको कमी, साथीको लहैलहै, परिवार–समाजको दबाब, बेरोजगारी र विकृति-यी सबैले विद्यार्थीलाई बाटो बिराउन बाध्य बनाउँछन्।
तर समाधान असम्भव छैन। यदि विद्यार्थीले आफ्नै रुचि र क्षमता पहिचान गरेर विषय रोजे, परिवारले सहयोग गर्यो, समाजले सबै पेशालाई सम्मान गर्यो, शिक्षण संस्थाले मार्ग दर्शन र व्यावहारिक ज्ञान उपलब्ध गरायो भने उच्च शिक्षा बाटो बिराउने होईन, जीवन उज्यालो बनाउने महान साधन बन्न सक्छ।
सही समयमा सही विषय छान्ने, र त्यसमा निरन्तरता दिने विद्यार्थी मात्र होईन, सम्पूर्ण समाजलाई पनि नयाँ दिशा तर्फ लैजान सक्छन्।
लेखक ( डा. देवेन्द्र प्रसाद भट्ट, सुदूरपश्चिमाञ्चल क्याम्पस, धनगढी, कैलालीका उपप्राध्यपक हुनु हुन्छ।
