साँफेबगर ।
सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लामा बसाइँसराईका कारण गाउँहरु रित्तो हुँदै गएका छन्। तराइँमा जनसंख्याको ग्राफ बढ्दो छ। नौ वटा जिल्ला रहेको सुदूरपश्चिममा कुल जनसंख्याको २० प्रतिशत जनसंख्या कञ्चनपुरमा छ। नेपालको जनगणना २०७८ का अनुसार यस प्रदेशमा २६ लाख ९४ हजार ७ सय ८३ जनसंख्या छ। त्यस मध्ये महिलाको १४ लाख २१ हजार ९ सय ९७ छ भने पुरुषको जनसंख्या १२ लाख ७२ हजार ७ सय ८६ रहेको छ। यस प्रदेशबाट धेरै जना पुरुष रोजगारीका लागि भारत र तेस्रो मुलुक समेत जाने गरेकाले अन्य प्रदेशको तुलनामा पुरुषको जनसंख्या कम्ती र महिलाको जनसंख्या बढी देखिएको हो।
तथ्यांक अनुसार यहाँ महिलाको जनसंख्या ५२ दशमलव ७७ र पुरुषको जनसंख्या ४७ दशमलव २३ प्रतिशत रहेको छ। प्रदेशका नौ जिल्ला मध्ये तराईका दुई वटा र दुई वटा पहाडका बाहेक पाँच वटा जिल्लाको जनसंख्या घट्दो अवस्थामा छ। राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयले प्रकाशन गरेको जनगणना अनुसार अछाम, बैतडी, डोटी, बझाङ, डडेल्धुरा जिल्लाको जनसंख्या हरेक वर्ष घट्दो अवस्थामा छ। हिमाली जिल्ला दार्चुलाको जनसंख्या वृद्धिदर स्थिर अर्थात शून्य प्रतिशत छ। पहाडको बाजुरा जिल्लाको जनसंख्या वृद्धि दर सामान्य अवस्थामा बढेको छ।
यहाँको वृद्धि दर शून्य दशमलव २५ प्रतिशत छ भने कैलालीको सबै भन्दा उच्च एक दशमलव ४८ र कञ्चनपुरको एक दशमलव २५ प्रतिशत रहेको छ। तथ्यांक् समन्वय कार्यालय धनगढीका प्रमुख गोविन्द न्यौपानेका अनुसार अन्य प्रदेशको जस्तै यस प्रदेशमा पनि पहाडी र हिमाली ठाउँबाट मानिसहरु तराइँ मधेस तिर झर्ने र पहाडमा बसे पनि सहरी क्षेत्र तिर बस्ने प्रवृत्ति बढेकाले जनसंख्या वितरणमा समस्या देखिएको हो। अन्न उत्पादनको भण्डारका रुपमा चिनिने तराइँमा बढ्दो जनसंख्याले कृषि योग्य भूमि घट्दै गई रहेको छ। जनसंख्या व्यवस्थापनका लागि प्रदेश र स्थानीय सरकारले बेलैमा चासो नदिएमा निकट भविष्यमा नै ठुलो समस्या निम्तने धेरैको चिन्ता छ।
पहाड तिर रोजगारी, शिक्षा, आफू अनुकूल समाज र अवसरहरु कम हुँदा नागरिकहरु त्यस्ता कुरा सजिलै पाउने ठाउँ तिर झरेर यस्तो असन्तुलन भएको हो, न्यौपाने भन्नु हुन्छ, यसलाई रोक्नका लागि स्थानीय र प्रदेश सरकारले विशेष ध्यान दिनु पर्दछ। तथ्यांख्या आधारित योजना र बजेट बनाईयो भने मानिसका आवश्यकता आफू बसेकै ठाउँमा सम्बोधन हुन सक्छन्। नभए सुदूरपश्चिममा असन्तुलित जनसंख्याले दीर्घकालीन रुपमा चुनौती थपिने छ। उहाँले तराईमा बढ्दो जनसंख्याले कृषि उत्पादन क्षेत्र घटि रहेको र पहाडमा बाँझो जमिन बढि रहेको अवस्थाले समयमै उपयुक्त नीति अख्तियार नगरे निकट भविष्यमा आयातको दायरा थप बढ्ने तर्फ ध्यान दिनु पर्ने बताउनु भयो।
विज्ञहरुका अनुसार सुदूरपश्चिमको जिडिपीमा कृषि क्षेत्रको योगदान ३० प्रतिशत रहेकाले उत्पादन घट्दा यहाँको अर्थतन्त्रमा पनि संकुचन आउने देखिन्छ। यहाँको कुल जनसंख्याको आधा भन्दा बढी जनसंख्या कैलाली र कञ्चनपुरमा छ। कैलालीमा करिब ३३ प्रतिशत र कञ्चनपुरमा २० प्रतिशत मानिसको बसोबास छ। जनसंख्याको यो चाप सदरमुकाम भीमदत्तमा मात्र होईन ग्रामीण क्षेत्र तिर पनि उस्तै रहेको छ। भीमदत्त नगरपालिका प्रमुख पदम बोगटीका अनुसार तराईको सुगम, राजमार्गसँग जोडिएको नगर भएकाले पनि यहाँ मानिसको आकर्षण हुनु स्वाभाविक नै हो। हरेक वर्ष नयाँ मान्छे थपिँदा स्रोत व्यवस्थापन बर्सेनि चाप बढ्दै गएको उहाँको भनाई छ। नगरपालिकामा भएका सबै शाखाले आ–आफ्नो क्षेत्रको अवस्था बारे जानकारी गराउने गरेका छन्।
बसाइँसराई र बढ्दो जनसंख्याले स्रोत व्यवस्थापनमा दबाब छ, तर पनि हालसम्म व्यवस्थापन गरि रहेकै छौँ। यो निरन्तर बढ्ने हो भने समस्या हुन सक्छ, नगर प्रमुख बोगटीले भन्नुभयो। राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालय, सुदूरपश्चिमका अनुसार कञ्चनपुरका नौ वटा स्थानीय तहको जनसंख्यामा भीमदत्त नगरपालिकाको जनसंख्या एक लाख २२ हजार ३ सय २० रहेको छ। यसै गरी, कृष्णपुर नगरपालिकाको ७१ हजार ५ सय, शुक्लाफाँटा नगरपालिकाको ५३ हजार ९ सय ६९, वेदकोट नगरपालिकाको ५७ हजार ६ सय ८०, दोधारा चाँदनीको ४२ हजार ९ सय ७४ जनसंख्या रहेको छ। पुनर्वास नगरपालिकामा ६१ हजार ७ सय ४८, बेलौरीमा ५३ हजार ९ सय १०, बेलडाँडी गाउँपालिकामा २१ हजार ८ सय ८८ र लालझाडी गाउँपालिकामा २५ हजार ३७ जनसंख्या छ।
सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयका उपप्राध्यापक शंकरदत्त भट्टले जनसंख्या व्यवस्थापनका लागि बसाइँसराई निकै चुनौतीपूर्ण रहेको बताउनु भयो। यसलाई नियन्त्रणका लागि पहाडी क्षेत्रमा रहेका स्रोतसाधनको सदुपयोगसँगै राज्य स्रोतलाई समानुपातिक रुपमा वितरण गर्नु पर्नेमा उनको जोड छ। सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लामा तरकारी, फलफूल खेतीसँग पशु पालनको ठुलो सम्भावना रहेकाले त्यसमा सरकारले सरकारी–निजी साझेदारीमा लगानी गर्नु पर्ने भट्टको सुझाव छ। बसाइँसराईका कारण पहाडी क्षेत्रमा खेती योग्य जमिन बाँझो छ, ती क्षेत्रलाई नमुना कृषि पकेट क्षेत्रमा वर्गीकृत गर्नु पर्छ, उपप्राध्यापक भट्टले भन्नुभयो, ती क्षेत्रमा सरकारले लगानी गर्नु पर्छ, किसानलाई सामूहिक खेतीमा आवद्ध गराउने नीति अवलम्बन गरिनु पर्छ।
साथै सरकारले उत्पादनको सुरक्षा र बजारीकरणका लागि पूर्वाधार निर्माणसँगै कृषि एम्बुलेन्स, चिस्यान केन्द्र निर्माण गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। सुदूरपश्चिम प्रदेश नीति तथा योजना आयोगका सदस्य डा. हिरा चन्दले रोजगारी, गुणस्तरीय शिक्षा र राम्रो स्वास्थ्य उपचारको खोजीमा पहाडबाट बसाइँसराई भई रहेकाले त्यसको सुधारमा सरकारले ध्यान दिनु पर्ने बताउनु भयो। उनले यहाँका पहाडी जिल्लामा बसाइँसराई रोक्न प्रदेश सरकारले एकीकृत बस्ती विकास, एक पालिका, एक उत्पादन र पूर्वाधार विकासमा जोड दिएको उनको भनाई रहेको छ। पहाडी क्षेत्रमा पूर्वाधार विकास र सेवा प्रवाह खर्चिलो छ। त्यसैले छरिएर रहेको बस्तीलाई एकीकृत गर्नु पर्छ, सामुदायिक विद्यालयमा गुणस्तर सुधारसँगै आवासीय बनाउनु पर्छ, सदस्य चन्दले भन्नु भयो सुदूरका पर्यटकीय क्षेत्रको विकास गरी रोजगारी सिर्जना गर्न सके नागरिकको जीवनमा सुधार हुन्छ।
किसानलाई उत्पादनमा अनुदान, उद्यमीलाई कर्जामा व्याज अनुदान दिएर प्रोत्साहन गरिनु पर्छ। पहाड तिर रोजगारी, शिक्षा, आफू अनुकूल समाज र अवसरहरु कम हुँदा नागरिकहरु त्यस्ता कुरा सजिलै पाउने ठाउँ तिर झरेर यस्तो असन्तुलन भएको हो, न्यौपाने भन्छन्, यसलाई रोक्नका लागि स्थानीय र प्रदेश सरकारले विशेष ध्यान दिनु पर्दछ। तथ्यांकमा आधारित योजना र बजेट बनाईयो भने मानिसका आवश्यकता आफू बसेकै ठाउँमा सम्बोधन हुन सक्छन्। नभए सुदूरपश्चिममा असन्तुलित जनसंख्याले दीर्घकालीन रूपमा चुनौती थपिने छ। उनले तराईमा बढ्दो जनसंख्याले कृषि उत्पादन क्षेत्र घटि रहेको र पहाडमा बाँझो जमिन बढि रहेको अवस्थाले समयमै उपयुक्त नीति अख्तियार नगरे निकट भविष्यमा आयातको दायरा थप बढ्ने तर्फ ध्यान दिनु पर्ने बताए। विज्ञहरुका अनुसार सुदूरपश्चिमको जिडिपीमा कृषि क्षेत्रको योगदान ३० प्रतिशत रहेकाले उत्पादन घट्दा यहाँको अर्थतन्त्रमा पनि संकुचन आउने देखिन्छ। यहाँको कुल जनसंख्याको आधा भन्दा बढी जनसंख्या कैलाली र कञ्चनपुरमा छ। कैलालीमा करिब ३३ प्रतिशत र कञ्चनपुरमा २० प्रतिशत मानिसको बसोबास छ।
जनसंख्याको यो चाप सदरमुकाम भीमदत्तमा मात्र होईन ग्रामीण क्षेत्र तिर पनि उस्तै रहेको छ। भीमदत्त नगरपालिका प्रमुख पदम बोगटीका अनुसार तराईको सुगम, राजमार्गसँग जोडिएको नगर भएकाले पनि यहाँ मानिसको आकर्षण हुनु स्वाभाविक नै हो। हरेक वर्ष नयाँ मान्छे थपिँदा स्रोत व्यवस्थापन बर्सेनि चाप बढ्दै गएको उनको भनाई छ। नगरपालिकामा भएका सबै शाखाले आ–आफ्नो क्षेत्रको अवस्था बारे जानकारी गराउने गरेका छन्। बसाइँसराई र बढ्दो जनसंख्याले स्रोत व्यवस्थापनमा दबाब छ, तर पनि हालसम्म व्यवस्थापन गरि रहेकै छौँ। यो निरन्तर बढ्ने हो भने समस्या हुन सक्छ, नगर प्रमुख बोगटीले भने।
